Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
Per tram naar het eerste vliegtuig
Op 27 juni 1909 maakte graaf De Lambert met een 'Wright Flyer' te Etten-Leur de eerste gemotoriseerde vlucht met een vliegtuig boven Nederland. Dit werd financieel mogelijk gemaakt door S.C.J. Heerma van Voss, directeur van een suikerfabriek. De ZNSM zorgde voor de aan- en afvoer van belangstellenden naar en van de heide op de Klappenberg, maar werd er vanwege het troosteloze weer financieel niet veel wijzer van.
01. Op 17 december 1903 steeg in Kitty Hawk (Amerika) het eerste vliegtuig ter wereld op. Het waren de gebroeders Orville en Wilbur Wright die deze prestatie op hun naam mochten schrijven. Hun in eigen beheer gebouwde tweedekker woog 274 kilogram en had een motor met vier cilinders en een vermogen van 25 PK. Zij wisten met dit toestel (uiteraard tegen de wind in) 59 seconden in de lucht te blijven en daarbij een afstand van 260 meter af te leggen. Het eerste schouwspel in de lucht vond al heel gauw navolging.
02. Slechts vijf en een half jaar later, 27 juni 1909, steeg in Nederland het eerste vliegtuig op en nog wel in West-Brabant. Op initiatief van en tegen betaling door de Leurse suikerfabrikant S.C.J. Heerma van Voss (1841-1934) vloog graaf Charles de Lambert (1865-1944) in de avond van op 27 juni 1909 enkele meters boven de heide op de Klappenberg onder Rijsbergen.
03. De Lambert, een in Luik wonende Fransman, volgde in 1908 lessen bij luchtvaartpionier Wilbur Wright, die toen juist een vlieg-school in Pau (Frankrijk) was begonnen. Op 18 maart 1909 maakte hij zijn eerste solovlucht en op 9 oktober 1909 haalde hij als achtste man ter wereld zijn vliegbrevet. Maar De Lambert werd al eerder in 1909 bereid gevonden om met zijn Wright Flyer naar Etten te komen voor het geven van een demonstratie. Het toestel kwam per trein in Etten aan en werd op een boerenwagen naar een provisorisch gebouwde houten loods op de heide bij de Klappenberg getransporteerd.
04. Het veertigjarig bestaan van de suikerfabriek 'Van Breda, Dolk & Van Voss' op Zwartenberg (gelegen ten zuiden van de Mark tussen Zevenbergen en Leur) en zijn veertigjarig dienstjubileum, op zaterdag 8 mei 1909, waren voor directeur Sybrand Casparus Jan Heerma van Voss aanleiding om eens flink uit te pakken. Niet alleen was er voor het personeel (in totaal 250 man) een feestelijke maaltijd op de fabriek en een extra weekloon, maar er zou ook een vliegdemonstratie voor een groot publiek worden gehouden.
05. Op de dag van zijn jubileum, 8 mei 1909, ontving Heerma van Voss een huldeblijk van een grote groep inwoners van Leur. Zij waren hem uiterst erkentelijk voor al zijn goede gaven en diensten aan het dorp.
06. S.C.J. Heerma van Voss woonde in Leur op het huidige adres Korte Brugstraat 70. Van hieruit was hij zeer actief voor zijn fabriek en het hele dorp. Hij zorgde onder andere dat Leur een postkantoor en een standbeeld van turfschipper Adriaan van Bergen kreeg en dat de Nederlands Hervormde Kerkgemeenschap niets te kort kwam.
07. Links: S.C.J. Heerma van Voss kreeg in 1909 van de 'Zuid-Nederlandsche Melasse-Spiritusfabriek' (ZNSF) te Bergen op Zoom een borstbeeld geschonken ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van deze fabriek. Heerma van Voss was mede-oprichter van het bedrijf dat uit het restproduct melasse van de suikerfabrieken in de regio spiritus kon maken. 08. Rechts: S.C.J. Heerma van Voss wacht op 27 juni 1909 de gebeurtenissen af bij de vliegmachine die vanwege de harde wind op die dag voorlopig nog niet kan opstijgen.
09. In de aan- en afvoer van belangstellenden voor de vliegdemonstratie zag ook de ZNSM brood. Naast de trams volgens de gewone dienstregeling vanaf Breda naar Rijsbergen en Vaartkant werden er vier extra trams ingelegd vanaf Breda Haagpoort. Na afloop zouden er extra trams rijden, maar omdat het tijdstip daarvan afhing van het einde van de demonstratie konden in het aanplakbiljet geen tijden worden opgenomen.
10. In een zwarte lijn is de route aangeduid, die bezoekers na aankomst met de tram aan de Vaartkant (komend vanuit Breda Haagpoort via Princenhage en Liesbosch) moesten afleggen om op de heide bij de Klappenberg te komen. Dat was circa 3,5 kilometer lopen. Het zwarte vierkantje duidt de plaats waar nu 'de naald' staat ter herdenking van het opstijgen van het eerste vliegtuig in Nederland. Waar de houten loods stond en waar precies het vliegtuig opsteeg, is vooralsnog onbekend.
11. Locomotief ZNSM 4 staat met een reizigerstram op de Dreef in Princenhage gereed voor vertrek naar Etten, Rijsbergen, Zundert en Wernhout (grens). Normaal was dit de samenstelling van een tram: één of twee rijtuigen 3e klasse, een gecombineerd rijtuig 1e en 2e klasse en een bagagewagen (achteraan). Op 27 juni 1909 was de tram uiteraard verlengd met wat rijtuigen 3e klasse.
12. Dienstregeling ZNSM per 1 mei 1910 op het traject Breda - Oudenbosch. Dat was de lijn van de ZNSM met de meeste trams en de meeste reizigers in West-Brabant. De extra trams zijn in kleur tussengevoegd. In 37 tot 40 minuten reed de extra tram van Breda Haagpoort naar Etten naar de Vaartkant onder Leur. Voor deze extra dienst was maar één tramstel (locomotief met rijtuigen) nodig. Want ervan uitgaande dat de locomotief op de wisselplaats aan de Vaartkant in tien minuten tijd kon 'omlopen' en 'kopmaken', dan was er aan de Haagpoort nog genoeg tijd over om het vuur te 'restaureren' (vuur schoonmaken) en water in te nemen.
13. In een zwarte lijn is de route aangeduid, die bezoekers (komend vanuit Breda Haagpoort via Princenhage en Etten) moesten afleggen om op de heide bij de Klappenberg te komen. Uitgegaan is van het punt waar de weg naar Etten afsplitste van de Rijksweg tussen Breda en Zundert. Dat was circa 3,0 kilometer lopen. Indien de reizigers hier niet uit mochten stappen en pas op de wisselplaats in het centrum van Rijsbergen hun voettocht mochten beginnen, dan kwam daar nog een halve kilometer bij. Het zwarte vierkantje duidt de plaats waar nu 'de naald' staat ter herdenking van het opstijgen van het eerste vliegtuig in Nederland. Waar de houten loods stond en waar precies het vliegtuig opsteeg, is vooralsnog onbekend.
14. Locomotief ZNSM 9 staat in 1913 met een reizigerstram in Wernhout gereed voor vertrek naar Zundert, Rijsbergen, Etten, Princen-hage en Breda. Kennelijk is er sprake van extra reizigers, getuige het groter aantal rijtuigen in de tram. Op 27 juni 1909 was de tram uiteraard ook verlengd met wat rijtuigen 3e klasse.
Dienstregeling ZNSM per 1 mei 1910 op het traject Breda - Rijsbergen. Dat was één van de lijnen van de ZNSM met de minste trams en de minste reizigers in West-Brabant. Want wie ging er toen met de tram verder naar Antwerpen? Rijsbergen en Zundert alleen leverden niet veel reizigers op. Vandaar dat je eigenlijk alleen 's morgens vroeg, rond het middaguur, laat in de middag en 's avonds vanuit Zundert en Rijsbergen naar Breda kon reizen. De extra trams zijn in kleur tussengevoegd. In 33 minuten reed de extra tram van Breda Haagpoort naar Rijsbergen. Waarschijnlijk werden de kijkers voor de vliegdemonstratie er al uitgelaten bij de weg van Rijsbergen naar Etten (zie kaart). De tram reed dan leeg verder naar het centrum van Rijsbergen om daar op de wisselplaats 'om te lopen' en 'kop te maken'.
Voor deze extra dienst was ook maar één tramstel (locomotief met rijtuigen) nodig. Ervan uitgaande dat de locomotief in Rijsbergen in tien minuten tijd klaar was voor de terugreis, dan was er aan de Haagpoort nog tijd genoeg over om het vuur te 'restaureren' en water in te nemen. Maar mogelijk is ook dat de tweede tram in Rijsbergen gewoon is blijven staan om reizigers voor de terugreis na afloop van de vliegdemonstratie op te nemen. Want volgens de dienstregeling reden er na vier uur 's middags op zondag in totaal nog maar drie trams...!
Hoe het na afloop is gegaan, blijft in nevelen gehuld, want door de zeer slechte weersomstandigheden (flinke wind en regen) werd er pas om 20.25 uur daadwerkelijk gevlogen. De meeste kijkers waren al veel eerder kleddernat en teleurgesteld afgedropen. De vlucht tot op een hoogte van vijftien meter duurde van amper 3,5 minuten, waarin hoogstens een afstand van anderhalve kilometer werd afgelegd voor de ogen van slechts enkele honderden kijkers.
15. S.C.J. Heerma van Voss liet zich in de houten loods voor het vliegtuig maar wat graag fotograferen op de zitplaats van de vliegenier.
16. Hoewel er geen foto's bekend zijn van de kortdurende vlucht op de heide van de Klappenberg zaten ansichtenuitgevers niet stil. Het vliegtuig, dat later nog enkele malen elders in Nederland opsteeg bij veel betere weersomstandigheden, werd in foto's van Leur en omgeving gemonteerd om de herinneringen levend te houden en geld in het laatje te brengen. Dat daarbij de waarheid geweld werd aangedaan, was niet van belang.
16 t/m 20. De vijf beelden van Leur en omgeving zijn alle authentiek, alleen het vliegtuig heeft hier nooit of te nimmer gevlogen.
21. Een uitzonderlijk mooi beeld van het vliegtuig met aan boord graaf Charles de Lambert (1865-1944), weliswaar elders in het land.
22. Pas na 1920 werd in West-Brabant weer een vliegtuig vastgelegd op de gevoelige plaat en op een welbekende plaats. Gedeelte uit een foto, collectie firma Schreurs (v/h Stutz), schenking Georges Phlippeau, Stadsarchief Breda.
23. Wat resteert van de aparte gebeurtenis op 27 juni 1909 is een 'gedenknaald' bij de Klappenberg in de gemeente Etten-Leur, die overigens pas op 11 juli 1935 werd onthuld. Inmiddels zijn hierop drie herdenkingsplaten gemonteerd.
24. Links: plaat uit 1935 met tekst: Ter blijvende herinnering aan de eerste vlucht in Nederland per vliegmachine ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan in 1909 der suikerfabriek V.D.H.H. Heerma van Voss te Leur. 25. Rechts: plaat uit 1984 met tekst: Ter herdenking van het 75 jarig jubileum van de eerste vliegtuig opstijging in Nederland 1909-1984.
26. Bij de 100-jarige herdenking werd op 18 juni 2009 door Amanda Wright-Lane en burgemeester Mw. H. van Rijnbach-de Groot aan de rotonde bij Vosdonk een replica van de 'Wright Flyer' onthuld. Negen dagen later kwam er nog een derde plaquette op de 'Naald'.
27. S.C.J. Heerma van Voss bereikte de hoge leeftijd van 93 jaar. Hij stierf in 1934. Eén van zijn vroegere werklieden was Theodorus Willem van Eekelen die hem tot op hoge leeftijd trouw bleef. Hij was ‘een kind over de halve deur’, hoogstwaarschijnlijk in 1859 in Wouw verwekt door een langs de boerderijen in Wouw rondtrekkende marskramer. Zijn moeder trouwde nog in datzelfde jaar 'op Leur' met Hendrik van Eekelen en bij dit huwelijk werd hij als een 'Van Eekelen' erkend.
In 1885 trouwde Theodorus Willem, inmiddels beter bekend als 'Schele Willem' (vanwege een loensend oog). In de akte staat hij dan als arbeider bekend. Vijftien jaar later overleed zijn vrouw en binnen drie maanden trouwde hij opnieuw, net alleen met een vrouw maar ook één die een hele boerderij had. ‘Schele Willem’ werd voortaan ‘herenboer’, al had hij zich inmiddels opgewerkt van arbeider tot ‘scheepsmeter’ in dienst van S.C.J. Heerma van Voss op Zwartenberg (onder Leur). Zijn handtekening onder de huwelijksakte verraadt een belezen en geletterd man. Volgens een zoon van een latere zwager kende hij zelfs de bijbel van buiten...!
Elk najaar reisde ‘Schele Willem’ naar Friesland, waar hij de scheepsladingen bieten woog aan de hand van de diepgang van het vaartuig vóór en ná het laden. Uit het verschil in diepgang en de maatvoering van het schip kon het gewicht worden bepaald en daaruit weer de prijs die de boeren ter plekke kregen uitbetaald. Dat werk bleef hij trouwens doen, totdat zijn eigen dochter in 1919 trouwde met een bedrijfsopvolger. ‘Schele Willem’ had toen genoeg geld bij elkaar om op zijn lauweren te gaan rusten en naar Oud Gastel te verhuizen, waar hij zijn intrek nam als koster in het huisje naast de Nederlands Hervormde Kerk aan de Dorpsstraat 15.
De foto is in Oud Gastel gemaakt achter de vroegere woning van de dominee op Dorpsstraat 11. De kerk staat nog steeds op Dorpsstraat 13, terwijl de kosterswoning vroeger op Dorpsstraat 15 stond. Staand vierde van links: ‘Schele Willem’, nog steeds als koster dienend. Zittend in het midden zijn vroegere werkgever S.C.J. Heerma van Voss. Hoogstwaarschijnlijk hebben die twee een geanimeerd gesprek over vroeger, toen de foto in het begin van de jaren dertig werd gemaakt. ('Schele Willem' is overgrootvader van mijn partner Pietje van Eekelen en overleed in 1939, op de leeftijd van 80 jaar.)
Bron: Voor de tekst is gebruik gemaakt van teksten en foto's uit het boekwerk: 'Een immense vogel gelijk', Het eerste gemotoriseerde vliegtuig boven Nederland. Op 27 juni 1909 maakte graaf De Lambert met een Wright Flyer te Etten-Leur een vlucht, mogelijk gemaakt en georganiseerd door S.C.J. Heerma van Voss', uitgegeven in 1999 met als auteurs: Arie de Bruin, Boy Hendrikx, Pieter Broos, Arie de Gruijter, Rieni Voermans en Wim van Westerop, onder eindredactie van Arie de Bruin.